ΤΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Ο Κουνέλλης, ο ελληνικής καταγωγής με διεθνή φήμη καλλιτέχνης, είναι από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του κινήματος της Arte Povera (Φτωχή Τέχνη) που αναπτύχθηκε στην Ιταλία.

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960 πίστεψε σε μια τέχνη που αντέταξε στον κυνισμό της υπερκατανάλωσης τα φτωχά υλικά, χώμα, πέτρα, κάρβουνο, ράκη, ξύλο, φωτιά, αναδεικνύοντας την πρωτογενή ποιητική φύση των πραγμάτων και το πολιτικό-πολιτισμικό τους βάθος. Αντικατέστησε το τελάρο με πλαίσια κρεβατιών, κάσες κουφωμάτων και κρεμάστρες παλτών.

Ο καμβάς έγινε ατσάλι, βγήκε στον χώρο σε μια κλίμακα όμως συμβατή με το ανθρώπινο σώμα και πολιτικοποιήθηκε. Οι εγκαταστάσεις του είναι εφήμερες, θεατρικές, δραματικές, μελαγχολικές, εμπνευσμένες από την ιστορία και εκφρασμένες με φόρμες σε μια διαλεκτική αντίθεση: χρυσό δίπλα σε άχυρο, βαμβάκι σε ένα σιδερένιο κουτί, παπαγάλοι σε κλουβιά, άνθρωποι σε σακιά. Με βαγονέτα που πηγαινοέρχονται γεμάτα κάρβουνα, φουγάρα, καράβια και σακιά με σπόρους, ο Κουνέλλης σχολιάζει τον μόχθο, το εμπόριο, την αποδημία, την ανταλλαγή κουλτούρας. Τη φωτιά, το χώμα και το χρυσό τα χρησιμοποιεί με έναν αλχημιστικό συμβολισμό, τον καφέ και το κάρβουνο ως αναφορές στο εμπόριο αλλά και ως χαρακτηριστικά στοιχεία του λιμανιού της γενέθλιας πόλης του, ενώ με τα παλιά παπούτσια και τα ρούχα αλλά και τα αντίγραφα θραυσμάτων από αρχαία γλυπτά αναφέρεται στις περίπλοκες και αντιφατικές διαστρωματώσεις της ταυτότητας. Έχει επιστρατεύσει ακόμη και ζωντανά ζώα (εγκατάσταση με άλογα στη Ρώμη το 1969) επιχειρώντας να αμφισβητήσει το κατεστημένο καλλιτεχνικό στερέωμα.

Το έργο του έχει παρουσιαστεί σε πολλά μουσεία στον κόσμο, ενώ στην Ελλάδα έγιναν μεγάλες εκθέσεις το 1994 στο φορτηγό πλοίο Ιόνιον στο λιμάνι του Πειραιά, το 2004 στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα, το 2012 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα.

Πηγές: http://www.cycladic.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=RESOURCE&cresrc=2904&cnode=74&clang=0

http://theartnoise.blogspot.gr/2012/04/jannis-kounellis.html

Jannis Kounellis, Θέλω την επιστροφή της ποίησης με όλα τα μέσα. (αποσπάσματα)

της Βασιλίκας Σαριλάκη

http://theartnoise.blogspot.gr/2012/04/jannis-kounellis.html

- Οι Έλληνες εξακολουθούν να σας νοιώθουν δικό τους παρότι κάποτε δηλώσατε Ιταλός. Και σήμερα που σκηνογραφείτε αρχαία τραγωδία για πρώτη φορά, σας νοιώθουν ακόμη πιο κοντά. Αλλά και το έργο σας που είναι δωρικό, εκφράζει νόστο και νοιάζεται για το μέτρο και την διαλεκτική παραπέμπει σε ελληνικές αξίες. Κάνουμε λάθος;

Το πρόβλημα όλων των καλλιτεχνών είναι η γλώσσα τους. Η δική μου γλώσσα, ως καλλιτέχνη γεννήθηκε στην Ιταλία, μέσα στις ιστορικές συνθήκες της γενιάς μου και συνδέθηκε με τον ιταλικό προβληματισμό. Ωστόσο δεν έμεινε εκεί. Διευρύνθηκε. Το θέμα δεν είναι λοιπόν εθνικιστικό. Είμαι, φυσικά και Έλληνας. Έζησα τα νεανικά μου χρόνια στην Ελλάδα και οπωσδήποτε έχω μέσα μου φυτεμένη μιαν Ελλάδα που δεν μπορώ να ξεριζώσω. Αλλά για μένα ο Ελληνισμός δεν μπορεί να σκλαβωθεί σ’ ένα τοπίο, μια χώρα. Ο Πλάτωνας, η αρχαία τραγωδία είναι πολύ μεγάλα πράγματα. Η ιδέα της Ελλάδας είναι κάτι πολύ πιο ευρύ και δεν χωράει σε όρια.

- Έχετε πει πως ο Παρθενώνας αντιπροσωπεύει αυτό που έδωσε η ελληνική κουλτούρα στον πολιτισμό, το μέτρο, τη συμμετρία. Πως εκφράζεται αυτή η έννοια στο έργο σας;

Αυτό που μένει απ’ τον Ελληνισμό, όπως τον θυμάμαι είναι το μέτρο. Το μέτρο είναι ελληνικό αλλά υπάρχει και στην Αναγέννηση γιατί η Αναγέννηση κρύβει μέσα της την Ελλάδα. Όταν μιλάμε για το μέτρο εννοούμε φυσικά τον άνθρωπο. Αλλιώς δεν θα είχε κανένα νόημα. Το να έχεις το μέτρο προϋποθέτει συνεχή επαφή με την πραγματικότητα. Ψάχνουμε το μέτρο όταν υπάρχει γύρω μας ασυμμετρία.

- Κι ο Le Corbusier χρησιμοποίησε το μέτρο αλλά ως ανθρώπινο μέγεθος. Εσείς το είδατε διαφορετικά…

Ε, φυσικά. Το θέμα είναι η Ελλάδα που βρίσκεται μέσα σε όλους μας κι όχι μονάχα εδώ. Δεν είναι απαραίτητο να μιλάνε μόνον οι Έλληνες για το μέτρο. Σήμερα η αναζήτηση αυτή υπάρχει σ’ όλον τον Δυτικό κόσμο.

- Συχνά αναφέρεστε στην έννοια του κέντρου. Τι εννοείτε ακριβώς;

Υπάρχει το κέντρο και η έλλειψή του. Σήμερα δεν έχουμε κέντρα. Ενώ πρώτα υπήρχαν και στην σύγχρονη ζωγραφική και τη λογοτεχνία. Όταν υπάρχει ένα κέντρο υπάρχει γύρω του μια λογική εξέλιξη. Αλλιώς υπάρχει αποσπασματικότητα και διάλυση.

- Τι κάνει αλήθεια για σας ένα έργο τέχνης σημαντικό;

Ο Franz Kline έλεγε το εξής: Ένα έργο γίνεται σημαντικό και παραμένει όταν εκείνη την στιγμή που έγινε ήταν πραγματικό. Αν κατάφερε να εκφράσει την πραγματικότητα. Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν για παράδειγμα του Πικάσο ήταν μια τομή, μια πραγματικότητα. Όταν έγιναν ποίησαν μια πραγματικότητα. Όπως λέμε «ποιώ». Να φτιάξω. Να φτιάξω τι; Αυτό που λείπει και να το φτιάξω για πρώτη φορά. Αυτό είναι το θέμα.

- Ο Πέρσης ποιητής Τζ. Ρουμί έλεγε: «Θέλετε να αναπτύξετε νέα όργανα αντίληψης; Αυξήστε την αναγκαιότητα. Καλλιεργήστε συνθήκες». Πως καλλιεργεί ένα έργο τέχνης την αναγκαιότητα για πιο διεισδυτικό βλέμμα;

Αυτά που έλεγε αυτός ο ποιητής είναι σωστά. Κι έτσι πρέπει να γίνεται πάντοτε. Ο τρόπος είναι να κυοφορείς την ανάγκη. Για να γίνει ένα έργο τέχνης πρέπει να έχει έναν ορισμένο προορισμό. Και για να φτάσεις εκεί πρέπει να καλλιεργήσεις τις συνθήκες. Και δεν εννοώ μόνο τις εξωτερικές (εκθέσεις κλπ) αλλά και τις εσωτερικές. Πρέπει εσύ να φτιάξεις τις συνθήκες γιατί μόνο έτσι το έργο έχει μια δική του αλήθεια. Κι αυτήν την αλήθεια, ύστερα, δεν μπορεί κανείς να την αγνοήσει και να μην δει την αξία της.

- Γράφετε κάπου: «Ο πόνος ως διαδρομή προς την αγνότητα». Σήμερα υπάρχει γύρω μας πολύς πόνος που οδηγεί ωστόσο στην εξαχρείωση. Σφάζονται Παλαιστίνιοι, οι Αμερικανοί βομβαρδίζουν έναν Αφγανικό γάμο και μετά λένε sorry, επίσης, παγκοσμιοποιήθηκε και η διεθνής αρπαχτή στα χρηματιστήρια.. Ο καλλιτέχνης για σας ορίζεται ως ηθική υπόσταση. Οπότε τι λέτε γι’ αυτά;

Όλ’ αυτά τα προβλέψαμε εδώ και πολύ καιρό. Γι’ αυτό η δική μου γενιά αγάπησε την πολιτική. Η δική μου γλώσσα διαμορφώθηκε πριν από 40 χρόνια. Το έλεγε και ο Παζολίνι κάποτε. Έλεγε πως η γλώσσα μου διαμορφώθηκε στο τέλος του 1950. Πέρασαν τόσα χρόνια και τώρα επιβεβαιωνόμαστε. Σήμερα λοιπόν χάθηκε η Ρωσία και η μόνη υπερδύναμη είναι η Αμερική. Και δεν έχει μια ηθική να μας προτείνει. Έχει την δύναμη αλλά δυστυχώς δεν έχει τίποτα να μας πει.

- Το ’86 αντιδράσατε όταν ο Beuys υποστήριξε ότι η Γερμανία είναι μια μικρή Αμερική. Κι όμως οι κεντροευρωπαϊκές χώρες μοιάζουν περισσότερο με αμερικανικές ρέπλικες με εθνικές ιδιομορφίες σε επίπεδο κουλτούρας παρά με διαφορετικές κεντρικές προτάσεις. Για να μην μιλήσουμε για τα διαλυμένα Βαλκάνια. Εσείς ως εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής κουλτούρας τι λέτε για την πτώση της;

Νομίζω πως μόλις χτες πέρασε ο Β΄ Παγκόσμιος. Μέχρι τις προάλλες υπήρχε το τείχος του Βερολίνου. Η Γερμανία ήταν μια τραγωδία κι όταν λέμε η Γερμανία ήταν μια τραγωδία εννοούμε την Ευρώπη. Εκεί είναι το μεγάλο δράμα. Το πώς θα μπορέσουμε να προτείνουμε διαφορετικές ιδέες, την δική μας διαλεκτική θέση. Όχι, ότι δεν θα υπάρχει η Αμερική δεν είναι αυτό το θέμα.

- Τι νοιώσατε όταν είδατε τους δίδυμους πύργους να καταρρέουν; Τι σας είπε αυτή η εικόνα;

Ότι άλλαξαν πολλά πράγματα στον κόσμο. Σήμερα έχουμε από την μια την αυτοκρατορία της Αμερικής κι από την άλλη όσοι είναι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι και εκτοπίζονται από τα σύνορα του μέλλοντος. Είμαι βέβαια κατά της τρομοκρατίας. Είναι μια ιδέα μικρή. Ακόμη και από στρατιωτικής απόψεως. Αλλά καταλαβαίνω και το άγχος όλων αυτών των ανθρώπων. Από την άλλη και η μεταπολεμική Ευρώπη δεν στέκεται στο ύψος της. Γι’ αυτό μιλάμε και για την Αμερική. Αν και η Αμερική σε πολλά πράγματα μου αρέσει. Έχω πολλούς φίλους εκεί, έχω κάνει πολλές εκθέσεις. Την πρώτη φορά που πήγα ήταν το ’58. Σκέφτηκα να μείνω γιατί ήταν εκεί κι ο πατέρας μου. Αλλά ξαναγύρισα αμέσως πίσω. Δεν βρήκα αυτό που ζητούσα.

- Οι Αμερικανοί λατρεύουν το νέο. Αλλά κι οι Ευρωπαίοι ασκούν συχνά την «τέχνη της ευρεσιτεχνίας» όπως σκωπτικά την αποκαλούσε ο Αξελός. Υπάρχουν οι μόδες, ο εξωτισμός. Κι εσάς που αυτοπροσδιορίζεστε ως «αρχαίος καλλιτέχνης» δεν διστάζουν κάποιοι να σας πουν αναχρονιστή. Τι απαντάτε;

Δεν έχω τι να πω. Το πρόβλημα είναι η φόρμα, το «γιατί» μιας φόρμας. Δεν πιστεύω στην τέχνη του ντοκουμέντου που βλέπουμε σήμερα. Εμένα μ’ αρέσει η πολιτική και η ιδεολογία. Δεν μ’ αρέσει η πολιτική με μικροαστική διάθεση. Πρέπει να υπάρχει μια διαλεκτική γιατί αυτή μόνον απελευθερώνει. Ότι εγώ δηλαδή είμαι πραγματικός γιατί έχω αυτήν την Ιστορία. Όταν δεν υπάρχει αυτό, μιλάμε για διακόσμηση.

- Από την arte povera τι κρατάτε;

Την αρχική ένδειξη της φόρμας. Αυτή δεν μπορεί να φύγει. Δεν θα ήμουνα σωστός.

- Οι εικόνες των media σας ενδιαφέρουν;

Δεν γίνεται τίποτα με τις εικόνες της τηλεόρασης γιατί το έργο έχει έναν δικό του χώρο. Και αν δεν το βλέπεις στην πραγματικότητα, τότε δεν υπάρχει.

- Άρα ούτε η τέχνη στο Internet υπάρχει;

Όχι καθόλου. Εγώ δεν έχω τραβήξει ποτέ σ’ όλη μου την ζωή μια φωτογραφία και ούτε θα το κάνω ποτέ.

- Είναι ιδεολογικό θέμα;

Είναι επιλογή. Δεν μ’ αρέσει η φωτογραφία, μ’ αρέσει η ζωγραφική. Ή το ένα ή το άλλο.

- Οι νέοι καλλιτέχνες φοβούνται την ιδεολογία, συχνά αρνούνται το παρελθόν. Καμιά φορά δεν αναλαμβάνουν ούτε την βαθύτερη ευθύνη των έργων τους.

Δεν ξέρω, κάτι πρέπει να κάνεις στη ζωή. Είσαι υπεύθυνος γι’ αυτό που κάνεις. Ακόμη κι αν αρνηθείς την ευθύνη μετά από 5 χρόνια, ξαναγυρίζει το πρόβλημα πίσω και τότε την παίρνεις. Επίσης το να πεις δεν ασχολούμαι με το παρελθόν ακούγεται ωραίο σαν μανιφέστο. Είναι όμως αδύνατον να γίνει. Το μέλλον έχει πάντα μέσα του ένα παρελθόν. Αλλιώς δεν υφίσταται.

- Τι συστήνετε στους φοιτητές σας στην Ακαδημία του Düsseldorf;

Το πρόβλημα του καλλιτέχνη είναι ότι δεν είναι σαν τον ηθοποιό. Δεν έχει τίποτα να ερμηνεύσει. Πρέπει να τα φτιάξει όλα μόνος του. Και αυτό σημαίνει πολλά. Όταν μιλάς σ’ έναν Γερμανό πρέπει να του εξηγήσεις ποια είναι η βάση της γερμανικής κουλτούρας και μετά να του δείξεις πώς μπορεί να ελευθερωθεί χωρίς να χάσει αυτήν τη βάση.

- Στην Γερμανία έχετε κάνει σπουδαία πράγματα. Ανάμεσά τους και «οι κηδείες» στο Kassel το 1982. Τι σημαίνουν;

Η τέχνη είχε πάντοτε μια ιδέα για τον θάνατο. Ίσως χωρίς μια ιδέα για τον θάνατο που είναι και μια πραγματικότητα στο τέλος να μην υπάρχει τέχνη. Η ελευθερία, όπως και η ποίηση, γεννιούνται από μια απουσία. Η απώλεια είναι που γεννάει τη δημιουργικότητα. Γι’ αυτό έχει σημασία το παρελθόν. Στην αρχαιότητα υπήρχαν πολλοί αμφορείς που αναπαριστούσαν τις κηδείες. Είναι μια γραμμική πομπή, η κηδεία, που στέκεται συμπαγής μπροστά στον πόνο.

- Είναι μια δυνατή εικόνα. Μπορεί όμως στον σημερινό κόσμο ενός ατέρμονου ζάπινγκ από ασύνδετες εικόνες, σαν ένα παζλ χωρίς νόημα να γεννηθεί μια εικόνα που να παραπέμπει σ’ ένα όραμα;

Οι εικόνες των media που μας κατακλύζουν είναι διαφορετικές από τη ζωγραφική. Γιατί δεν προκύπτουν από τις ίδιες ανάγκες. Και πρέπει να ξέρεις και να τις διαβάζεις. Αλλιώς επικρατεί μόνο μια γενική φασαρία, σαν παζάρι. Πρέπει κανείς να προσέχει πώς διαβάζει. Όταν π.χ. διαβάσει κανείς καλά τον Beckett νοιώθει την ουσία και καταλαβαίνει ότι η φλυαρία είναι κάτι γελοίο.

- Σας ενδιαφέρει η νεώτερη ελληνική τέχνη; Τη γνωρίζετε;

Φυσικά. Όμως η Ελλάδα έχει ένα πρόβλημα. Όταν ήμουνα εδώ όλοι μίλαγαν για λαϊκή ζωγραφική. Δηλαδή για κάτι που δεν υπήρξε ποτέ. Είχαμε μια μικρή αστική τάξη, βαλκανικής καταγωγής και θέλαμε οπωσδήποτε να έχουμε μια λαϊκή ζωγραφική. Το μόνο που είχαμε ήταν αυτόν τον ωραίο Μυτιληνιό, τον Θεόφιλο. Έναν καλό αλλά όχι ευρωπαϊκό ζωγράφο. Μετά είχαμε τον Τσαρούχη που ήταν και ευρωπαϊκός. Αλλά ο προβληματισμός του δεν ήταν μόνο λαϊκός. Τα είχε όλα. Αυτούς τους ναύτες, την ιδέα του Καβάφη. Αυτοί μου άρεσαν. Μετά ήρθαν οι καινούριοι. Άλλες διαδικασίες. Από τον καιρό που έφυγα από την Ελλάδα το είχαμε καταλάβει ότι δεν είχαμε τίποτα. Ότι ήταν ένα πράγμα μικρό για την ιδέα της Ελλάδας. Γιατί δεν μπορείς να κάνεις τραγωδίες και μετά να ασχολείσαι με την λαϊκή ζωγραφική. Ή το ένα ή το άλλο. Ο Πλάτωνας δεν είναι ήρωας του Τρίτου κόσμου. Πρέπει να διαλέξεις. Κι έτσι χρειάστηκε κάποιοι να φύγουν. Γιατί δεν υπήρχαν οι ιστορικές προϋποθέσεις στην Ελλάδα. Η Ελλάδα ως κέντρο χρειαζόταν και χρειάζεται να έχει την δική της υπόσταση.

- Ποια πράγματα άλλαξαν καθοριστικά την αντίληψή σας για την τέχνη και τη ζωή;

Πήγα στην Ιταλία γιατί εκεί υπήρξε μια Αναγέννηση ενώ σε μας κυριαρχούσε μια δογματική ζωγραφική. Και άλλαξα πολύ την ιδέα μου για την τέχνη όταν κατάλαβα πως ο Masaccio και ο Caravaggio ήταν δυο καλλιτέχνες που είχαν μια ιδεολογική βάση. Ο ένας ήταν αναγεννησιακός και ο άλλος αντιμεταρρυθμιστής. Αυτό με βοήθησε πολύ. Γιατί συνειδητοποίησα ότι η τέχνη δεν είναι μονάχα μια φόρμα αλλά ένα «γιατί». Ένα «γιατί» μέσα μου και όχι μόνο μέσα στο κεφάλι.

- «Η τέχνη δεν χρησιμεύει σε τίποτα, αλλά είναι μια δοκιμασία υψηλού επιπέδου. Είναι ένα περιπετειώδες ταξίδι προς τον άλλον», λέτε. Σε σας αυτή η δοκιμασία, η συνεχής τριβή με τον εαυτό σας και την πραγματικότητα, η αποδημία αλλά και ο νόστος της ψυχής, πού σας οδήγησαν;

Το ερώτημα λοιπόν είναι: Γιατί μπήκε στο μυαλό κάποιου να κάνει τον καλλιτέχνη; Πότε; Ποια εποχή; Ποιο απόγευμα του ήρθε αυτή η ιδέα; Όταν υπάρχει ένα απόγευμα, υπάρχει ένα ταξίδι. Οπωσδήποτε υπάρχει. Προς τα πού; Αλλού. Τα ταξίδια γίνονται προς κάπου αλλού. Και πηγαίνεις εκεί όπου υπάρχει μια έλξη. Και αυτό σε απελευθερώνει. Για μένα το πρόβλημα της τέχνης είναι ακριβώς αυτό. Να ελευθερωθώ για να ξαναφύγω γι’ αλλού.

Γιάννης Κουνέλλης - Επιτοίχιες Κατασκευές και Εγκαταστάσεις